Uzmanlar Cevaplıyor: Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Özbekistan Ziyareti, İkili İlişkiler ve Bölgesel Etkileri

Kutluk Kağan Sümer
İstanbul Üniversitesi

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev’in davetine icabetle 29-30 Mart arasında Özbekistan’a resmi ziyarette bulunacaktır. Ziyaret kapsamında Türkiye-Özbekistan Yüksek Düzeyli Stratejik İş birliği Konseyi’nin ikinci toplantısının yapılacağı da bildirilmiştir. Bu ziyaret esnasında stratejik ortaklık düzeyindeki ikili ilişkiler tüm boyutlarıyla gözden geçirilerek iki ülke arasındaki iş birliğinin daha da derinleştirilmesi için atılabilecek adımlar ele alınacaktır. Yapılacak görüşmelerde ikili ilişkilerin yanı sıra bölgesel ve uluslararası meseleler hakkında fikir teatisinde de bulunulacaktır. Yüksek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi toplantısı vesilesiyle Ankara-Taşkent ilişkilerinin ahdi zeminine önemli katkılar sağlayacak muhtelif anlaşma ve mutabakat metinlerinin imzalanması da gündemdedir.

Görüşmelerin en öncelikli konularından biri de Türk Devletleri Teşkilatı’nın yeniden yapılandırılmasının ardından 11 Kasım’da Özbekistan’da düzenlenmesi planlanan teşkilatın bu yılki zirvesidir. Özellikle Rusya-Ukrayna savaşı Türk devletleri arasında bölgesel stratejik iş birliğinin önemini göstermekte ve teşkilatın gerekliliğini bir kez daha ön plana çıkarmaktadır.

Özbekistan özellikle altın madenleri ve pamuk tarımı konusunda dünyanın önde gelen ülkelerinden biridir. Türkiye-Özbekistan iktisadi ilişkilerinin özellikle son dönemi incelendiğinde geçen yıl karşılıklı ticaret hacminin yüzde 70 arttığı bilinmektedir. Bu yıl da ticaret hacminin en az yüzde 50 artması öngörülmektedir. Türkiye geçen yıl 407 firmayla Özbekistan’da en çok şirket kuran ülke olmuştur. Ocak 2022 itibarıyla ülkede faaliyet gösteren Türk sermayeli şirket sayısı 2 bin 123’e ulaşırken Türkiye –Rusya ve Çin’in ardından– Özbekistan’da en çok şirket kuran üçüncü ülke olmuştur. Türkiye’nin Özbekistan’a ihracatı 2021’de 1 milyar 845 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Türkiye, Özbekistan’a ağırlıklı olarak makine, elektronik eşya, mobilya ve aydınlatma cihazları, prefabrik yapılar, motorlu kara taşıtları, tekstil, gıda ve tüketim ürünleri ihraç ederken bu ülkeden plastik mamuller, bakır, çinko ve pamuk ipliği ithal etmektedir. Bu mihmandar görüşmede ikinci önceliğin ekonomi ve karşılıklı hukuki anlaşmalar olacağı da anlaşılmaktadır.

Özbekistan özellikle son yıllarda demokrasi ve insan hakları konusunda aldığı mesafeyle Türk dünyasının parlayan yıldızlarından biri haline gelmiştir. Türk dünyasının ve İslam medeniyetinin önemli merkezleri olan Semerkant, Buhara ve Taşkent’e de ev sahipliği yapan Özbekistan, Türk ve İslam medeniyetinin önemli kültürel birikimlerine, devlet ve medeniyet geleneğine sahiptir. Bu sebeple iki ülke arasında turizm ve kültürel iş birliği alanında özellikle son yıllarda önemli gelişmeler yaşanmaktadır.

İki ülke cumhurbaşkanlarının stratejik ortaklık bağlamındaki bu görüşmeleri –özellikle yeni gelişmekte olan dünya politikası da dikkate alındığında– medeniyet, dil, din ve millet birlikteliğimiz olan Türk dünyasına yönelimin önemini bir kez daha vurgulamaktadır.

Yaşar Sarı
Haydar Aliyev Avrasya Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi, İbn Haldun Üniversitesi ve Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Özbekistan ziyareti zamanlaması açısından önemli sonuçlar doğurabilir. Ziyaret iki ülke arasındaki diplomatik münasebetlerin başlamasının 30’uncu yılına denk gelmektedir. Türkiye ile Özbekistan arasındaki ilişkilerin uzun yıllar gelgitli oluşu düşünüldüğünde bugün gelinen nokta her iki ülke açısından da başarılı bir seviyedir. Bunda 2016’da kurucu Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov’un vefatı sonrası cumhurbaşkanı olan Şevket Mirziyoyev’in açılım politikası ve Türkiye ile ilişkilere önem atfen politikalarının yanında Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın açılan pencereyi ve fırsatı değerlendiren aktif diplomasi hamleleri etkili olmuştur. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Kasım 2016’da Özbekistan’a yaptığı ziyaret ile ikili ilişkilerde yeni bir dönem başlamıştır.

Diplomatik ilişkilerin yanı sıra iki ülke arasında ekonomik ilişkilerde de çok önemli gelişmeler yaşanmıştır. Birbirlerini tamamlayan ekonomik özelliklere sahip iki ülke arasındaki ticari ilişkiler 2016’da 1 milyar dolar civarında iken 2021’de koronavirüse (Covid-19) rağmen 3,6 milyar doları aşmış ve bu miktarın kısa sürede ilk hedeflenen 5 milyar dolara ulaşması beklenmektedir. Bu sebeple hedef 10 milyar dolara çıkarılmıştır. Ticaretin yanında Türk iş adamlarının Özbekistan’da yaptığı yatırımlar ve aldığı ihaleler de önemli boyuta ulaşmıştır. Gerek ticaret gerekse yatırım konularında hedeflenen düzeylere iki ülkenin liderlerinin iradeleri ve ülkelerin ekonomik kapasiteleri sebebiyle yakın zamanda ulaşabileceği düşünülmektedir.

Ekonominin yanı sıra çok taraflı ilişkilerde de önemli gelişmeler yaşanmıştır. Özbekistan 2019’da Türk Konseyi’ne üye olmuştur. Kasım 2021’de yapılan İstanbul zirvesi ile Türk Devletleri Teşkilatı’na dönüşen konseyin 2022’deki zirve toplantısına Özbekistan ev sahipliği yapacaktır. Bu durum Özbekistan’ın teşkilat içindeki aktif üyelerden biri olduğunu göstermektedir. 24 Mart’ta Türk Devletleri Teşkilatı Aksakallar Konseyi Başkanı Binali Yıldırım’ın Özbekistan’a yaptığı ziyarette Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev tarafından kabul edilmesi ve Mirziyoyev tarafından teşkilatın “önemli bir bölgesel örgüt” olarak tanımlanması Özbekistan’ın Türk Devletleri Teşkilatı’na verdiği değeri göstermektedir.

Son dönemde meydana gelen gelişmeler iki ülkeyi belli konularda ortak hareket etmeye ve/veya benzer politikalar geliştirmeye de sevk etmiştir. Özbekistan basınında ziyaret ile ilgili talebin Mirziyoyev’den geldiği bildirilmektedir. Özbekistan ve Türkiye, Ukrayna’daki gelişmelerden tedirginlik duymaktadır. Rusya’nın Ukrayna’yı işgali, Afganistan’daki Taliban yönetiminin tanınması  ve bu ülkede istikrarın sağlanması konusunda atılabilecek adımlar ve Özbekistan dışındaki Orta Asya ülkelerindeki gelişmeler (özellikle Kazakistan’da Ocak’ta yaşanan olaylar, Türkmenistan’daki liderlik değişimi) ikili görüşmede ele alınması muhtemel konulardır.

Rusya’nın Ukrayna topraklarına “askeri operasyon” adını verdiği işgal hareketi eski Sovyet cumhuriyetleri arasında (Ukrayna ve Baltık devletleri dışında) en net biçimde Özbekistan tarafından eleştirilmiştir. Rusya’nın ismi verilmeden Ukrayna’nın toprak bütünlüğünü tanıdıklarını, Luhansk ve Donetsk’te kurulduğu iddia edilen ayrılıkçı siyasal yapıları ise tanımayacaklarını Özbekistan Dışişleri Bakanı Abdülaziz Kamilov açıklamıştır. Bu açıklama Özbekistan’ın net tavrını göstermesi açısından oldukça önemlidir. Çünkü resmi ve gayriresmi olarak istatistiklere göre 1,5 milyon Özbekin Rusya’da çalıştığı düşünülmektedir. Bu rakamın gayriresmi verilere göre 3 milyon civarında olduğu da iddia edilmektedir. Rusya’da çalışan Özbeklerin Özbekistan’daki ailelerine gönderdiği para ülkenin gayrisafi yurt içi hasılasının yüzde 10’undan fazladır. Koronavirüs salgını ve Batılı devletlerin Rusya’ya karşı uyguladığı yaptırımlar, kapanan iş yerleri ve Rus rublesinin düşen değeri gibi tüm koşullar Özbek işçilerinin durumunu kötüleştirmekte; işçilerin bir kısmı ülkelerine dönerken bir kısmı da Türkiye gibi başka ülkelere iş için göç etmeye başlamaktadır. Göçmen işçilerden bazılarının Ukrayna’ya giren Rus ordusunda görev aldıkları da haberlere konu olmaktadır.

Rusya’nın Ukrayna saldırısı diğer bir açıdan Donetsk ve Luhansk’taki ayrılıkçı hareketlere benzer bir durumun Özbekistan’ın Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti’nde gerçekleşme ihtimalini göstermiştir. Nitekim son yıllarda dışarıdan desteklendiği açık olan silahlı ayrılıkçı grupların varlığı Özbekistan hükümetini endişelendirmektedir. Taşkent yönetimi bu konuda diplomatik ve güvenlik desteğine ihtiyaç duymaktadır. Benzer sorunlarla yıllardan beri mücadele eden bir ülke olarak Türkiye’nin tecrübesi ve son yıllarda askeri teknolojilerde elde ettiği başarılar, Özbekistan’ın Türkiye’yi doğal müttefik olarak görmesini kolaylaştırmaktadır. Türkiye ile Özbekistan’ın Ukrayna konusunda benzer politikalara sahip olması bu konuda da iki ülkenin birlikte hareket etmesine olanak sunmaktadır.

Ukrayna’daki savaş nedeniyle Moskova yönetimine uygulanan yaptırımlar karasal olarak en büyük ticaret yolu Rusya üzerinden Avrupa olan Çin’in; Rusya’nın Avrupa kapısının kapanmasıyla alternatif yol arayışına girmesi ve bu yolun da Kuşak ve Yol İnisiyatifi’nin Özbekistan ve Türkiye merkezli geçiş yolu olan Orta Koridor’a talebi artırması beklenebilir. Bu da Türkiye ile Özbekistan arasındaki iş birliğine olumlu katkılar sağlayabilir.

Son dönemlerde yaşanan bir diğer önemli bir gelişme Afganistan’da ülkeye hakim olan Taliban rejiminin siyasal olarak tanınması ve Taliban ile siyasi ve ekonomik ilişkilerde istikrarın sağlanmasıdır. Ankara ve Taşkent yönetimleri bu konuda benzer politika ve hedeflere sahiptir. İki yönetim de Afganistan’ın neredeyse tamamında kontrolü sağlamış Taliban hükümeti ile görüşmekte ve bu ülkede istikrarın sağlanmasını istemektedir. Nitekim 11-13 Mart arasında yapılan Antalya Diplomasi Forumu’na katılan Özbekistan Dışişleri Bakanı Abdülaziz Kamilov, Afganistan’daki Taliban geçici hükümetinin Dışişleri Bakan Vekili Emirhan Muttaki ile görüşmüştür. Benzer bir görüşme Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu ile Muttaki arasında da gerçekleşmiştir.

İki ülkeyi endişelendiren ve birbirleriyle mütalaa etmelerine sebep olan diğer konu ise Ocak’ın başında Kazakistan’da meydana gelen olaylardır. İstikrarlı ve güçlü bir Kazakistan’ın varlığı Türkiye ve Özbekistan için de elzemdir. Kazakistan’ı Türkiye stratejik ortak görürken Özbekistan ise müttefik olarak tanımlamaktadır. Kazakistan’daki olayların ülkeyi dış müdahaleye açık hale getirmesi ve siyasal belirsizliğin tam olarak ortadan kalkmamış olmaması iki ülkeyi de endişelendirmektedir.

Tacikistan ile Kırgızistan arasındaki sınır anlaşmazlıklarının zaman zaman da olsa çatışmaya dönmesi, sorunun tam olarak çözülmeyişi ve çatışmaların büyüme riski taşıması ne Özbekistan’ın ne de Türkiye’nin isteyebileceği bir gelişmedir. Bu açıdan sorunun barışçıl yollarla çözülmesi için Ankara ve Taşkent yönetimlerinin ortak hareket ederek katkı vermesi öngörülmektedir.

Türkmenistan’da Kurbankulu Berdimuhammedov’un cumhurbaşkanlığından ayrılıp yerini oğlu Serdar Berdimuhammedov’a bırakması “Lider değişiklikleri Orta Asya devletlerinde politika değişikliğine yol açar mı?” sorusunu da gündeme getirmiştir. Türkmenistan gibi dünyaya kapalı bir ülkedeki gelişmeler biri Türkmenistan ile komşu diğeri de Türkmenistan’ın yakın siyasi ve ekonomik ilişkisi olan Özbekistan ve Türkiye tarafından yakından izlenmektedir. Serdar Berdimuhammedov’un cumhurbaşkanı seçilmesi sonrası yaptığı konuşmada devamlılık vurgusu yapması ve hükümette kendisinin yerine gelen bakan dışında hiçbir yeni ismin bulunmaması ise Kurbankulu Berdimuhammedov’un “Arkadağ” olarak asıl güce sahip olduğunu göstermektedir. Bu sebeple Türkmenistan’ın Türkiye ve Özbekistan ile ilişkilerinde de dramatik bir değişiklik beklenmemektedir.

Sonuç olarak Türk dünyasının biri batıda diğeri doğuda iki kutup ülkesi olan Türkiye ve Özbekistan arasındaki cumhurbaşkanları düzeyindeki görüşmede sadece ikili ilişkilerin değil bölgesel ve uluslararası meselelerin de gündeme getirilmesi beklenmektedir. Gerek ikili gerekse de Türk Devletleri Teşkilatı aracılığı ile üretilen ortak politikalar ve bu politikaların uygulanması adına atılacak adımlar geleceğe yönelik önemli hamlelerin habercisi olacaktır.

Türkiye, Özbekistan için Batı’ya açılan bir kapı iken Özbekistan da Türkiye için Doğu’ya açılan bir kapıdır. Aralarında varolan tarihi ve kültürel bağlar ise iki ülke ve halklar arasındaki ilişkilerin geliştirmesi için bir zemin oluşturmaktadır. Konumları ve ekonomik olarak birbirlerini tamamlayacak yapıya sahip olmaları ise bu ilişkilerin motoru olabilecek potansiyele sahiptir. İki ülkenin uluslararası sisteme ve bölgeye bakışları ve hedefleri de uyuşmaktadır. Bu sebeple Özbekistan ve Türkiye’nin koordinasyonu sağlayacak ikili ve çok taraflı yapıları ve bu yapılar arasındaki ağları oluşturmaları durumunda sadece iki ülke için değil bölgedeki tüm ülkeler için de “kazan kazan” ilişkilerinin hakim olacağı bir ortam oluşacaktır.