Uzmanlar Cevaplıyor: Avrupa Siyasi Topluluğu | Fırsatlar ve Sınırlılıklar

“Avrupa Siyasi Topluluğu”nun (AST) oluşturulması fikri, Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un 9 Mayıs 2022’de Strazburg’da gerçekleştirdiği konuşmasında ilk kez gündeme getirmesinin ardından tartışılmaya başlandı. Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ise Avrupa Kıtası’nda alarm çanlarının çalmasına neden oldu. Avrupa Birliği (AB) bir yandan Moskova yönetimine çeşitli yaptırımlar uygularken bir yandan da Rusya’nın enerji silahıyla tehdit ettiği Avrupa Kıtası’nda istikrarı sağlayacak ve kıta güvenliğini güvence altına alacak yeni yöntemler aramaktadır. Bu açıdan Cumhurbaşkanı Macron, AST adlı ve AB üyesi olmayan devletleri de kapsayan bir yapıyı gündeme getirmişti. Peki AST fikrinin amacı nedir? Bu öneri gerçekçi midir? Toplululuğun kurulması halinde AB’nin topluluğun parçası olacak diğer devletlerle ilişkisi nasıl şekillenir? Uzmanlar bu soruları SETA için yanıtladı.

Hazırlayan

Hüsna Kosif

Uzmanlar

Vişne Korkmaz
Özgür Ünal Eriş
Ferhat Pirinççi
Talha Köse
Magdalena Kumelska-Koniecko

Vişne Korkmaz
Nişantaşı Üniversitesi

Cumhurbaşkanı Macron, Avrupa Günü’nde AST adlı yeni bir girişim başlatmıştır. Aslında AB sınırlarını aşan bir Avrupa siyasi alanının olması yeni bir fikir değildir. Uzmanlar eski Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterrand’ın 1989 tarihli Avrupa Konfederasyonu önerisini anımsayacaktır. Nitekim AB üyesi olmayan ülkelerle ortaklık kurmak amacıyla günümüze dek Avrupa Komşuluk Politikası, Doğu Ortaklığı, Avrupa Akdeniz Politikası ve Akdeniz için Birlik gibi farklı stratejiler geliştirilmiş; Batı Balkanlar ve Türkiye ile üyelik müzakerelerine başlanmıştır. Ancak (kimileri “kurum hariç her şeyi” sunan) bu çabalar ortakların Brüksel ile daha derin, daha yoğun, kesintisiz, net ve eşit ilişkiler kurma arzusunu tatmin etmemektedir. Ayrıca bugün AB’nin kurumsal çerçevesinin öncesinde bir Avrupa siyasi kimliği tasarlama ihtiyacı şu sebeplerden kaynaklanmaktadır:

Ukrayna, Gürcistan ve Moldova AB üyeliğine başvurmuştur. Ancak bu devletler Rusya Federasyonu ile Batı arasında mevcut ve muhtemel stratejik rekabette çatışma alanları olarak ortaya çıkmaktadır. Ukrayna başta olmak üzere bu devletler hızla üyeliğe alınmayı beklemesine rağmen AB yetkilileri söz konusu sürecin yıllar (ve hatta Ukrayna örneğinde onlarca yıl) alacağı uyarısında bulunmaktadır.

Üstelik Ukrayna’ya hızlandırılmış bir üyelik imkanı sağlanması çeşitli sorunlar meydana getirebilmektedir. Öncelikle AB Antlaşması’nın savunmayla ilgili olan 47/2 sayılı maddesi açısından Ukrayna’nın toprak bütünlüğünün zaten tehlikede olması problemlidir. İlaveten Batı Balkan devletleri ellerinde net bir takvim olmaksızın aday profili çizmekte ve Türkiye –AB’ye giden yolun sorunsuz olmamasına rağmen– aday statüsünde bulunmaktadır. Bu nedenlerle Batı Balkanlar ve Türkiye’yi es geçmek AB’nin genişleme stratejisi ve dış ilişkilerinde bir tutarsızlık teşkil edebilecektir. Bu koşullar altında Brüksel söz konusu devletlerden gelen talepleri reddetmek veya bunlara özel üyelik yolları açmak yerine üçüncü bir yola ihtiyaç duymaktadır. Macron’un AST önerisinin de uygun bir üçüncü yol olduğu anlaşılmaktadır. Bilhassa AST fikrini destekleyenler, “siyasi topluluk” kavramını vurgulayarak ilk AST toplantısına davet edilen devletlerin –AB kurumsal çerçevesinin parçası olmasalar bile– “Avrupalılık” kavramının parçası olduklarını netleştirmektedir. Bu anlayış AB’nin bilhassa günümüzde olduğu gibi kriz dönemlerinde diğer aktörlere yönelik tutarlı bir ortaklık stratejisi geliştirme konusunda aşırı bürokratik, karmaşık, ideolojik-normatif ve yavaş olmakla itham edilmesi nedeniyle önemlidir.

Burada eleştirel sesleri iki temel sebeple duymak mümkündür: (i) Üyelik ihtimali olan devletler, AB üyeliğine alternatif hiçbir yapının parçası olmayı tercih etmemektedir. Bu nedenle Batı Balkan devletleri ile Türkiye’nin halihazırda AST’nin AB üyeliğine bir alternatif olmadığını vurgulaması şaşırtıcı değildir. (ii) AST’nin hangi açıdan bir yenilik olduğunun kavranılmasında güçlük çekilmektedir. AB ve Avrupalılar, dış ilişkilerinde birbiriyle üst üste binen muhtelif bir ortaklık stratejisine sahiptir. Dolayısıyla Brüksel, AST ile birlikte iç içe geçmiş bu programların uzun listesine yeni bir girişim eklemiş gibi gözükmektedir. Kimilerine göre AB tümleşik bir dış politika ve güvenlik politikasına sahip değildir. AB üyeleri Rusya yaptırımları konusunda mutabakata varmış ve Ukrayna’nın yanında yer almışsa da Birlik kimi üyelerine bazı muafiyetler tanımak durumunda kalmıştır. Günümüzde de üye devletler arasında Avrupa değerleri, göç politikası ve Rusya ile nasıl başa çıkılacağı konularında görüş ayrılıkları mevcuttur. Dolayısıyla bazı uzmanlar AST’nin üye ülkeler arasındaki farklılıkları yansıtacağını ve tutarlı bir görüntü vermeyeceğini savunmaktadır.

Bazıları ise AST’yi “Macron’un yeni büyük projesi” olarak eleştirmekte ve bu girişimin aslında Paris’in stratejik otonomi arzusunu perdelemeye yaradığını söylemektedir. Bu eleştirmenler bazı konularda haklı olsa da konjonktürel ihtiyaçlar ve Brüksel’in AB sınırlarının ötesinde bir stratejik aktör olma arzusu nedeniyle AST, AB için kendi sınırlarının dışındaki stratejik aktörlerle (ve bilhassa AB üyesi olmayan NATO üyeleriyle) ilişkilerini revize etmek açısından bir fırsat penceresi sunmaktadır.

AB’nin stratejik vizyonunu temsil eden Stratejik Pusula (SP) Birliğin ilgi alanının oldukça kapsamlı olduğunu ve Arktik Bölgesi’nden Afrika’ya ve Pasifik’ten Körfez’e kadar uzandığını göstermektedir. Böylece Brüksel, Avrupalıların bu geniş ilgi alanında karşılaştıkları risk ve fırsatlar noktasında ortaklara, ortaklıklara ve iş birliği mekanizmalarına ihtiyaç duyduğunu kabul etmektedir. Ayrıca Rusya-Ukrayna savaşının (enerji krizi başta olmak üzere) olumsuz etkileri Avrupa’nın enerji üreticilerine ve transit ülkelere erişimini ve bunlarla ortaklıklarını güçlendirme ihtiyacını artırmıştır. Bu nedenle AST’nin SP kapsamında ortaya koyulan genel vizyonun bir siyasi ve psikolojik uzantısı olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim SP’de NATO’ya özel önem verilmesi nedeniyle çoğu gözlemci AB’nin AST üzerinden kendi üyesi olmamakla birlikte NATO müttefiki olan iki önemli devlete bakışını yeniden düzenleyebileceğine inanmaktadır. Böylece Londra ve Ankara, AB yörüngesinde konumlandırılacaktır.

Burada hem Brüksel hem de Ankara açısından bir fırsat penceresi oluşabileceği açıktır. Düzenli ve etkili bir diyalog ve iş birliği platformu olarak işlev görmesi halinde AST, Türkiye ve AB arasında güven artırıcı bir mekanizma olabilecektir. Bu yapı AB üyeliğinin alternatifi olmasa da Ankara’nın ilgili taraflarla işlevsel iş birliklerine her zaman sıcak baktığı bilinmektedir. Bu durum bilhassa iş birliklerinin fayda sağladığı ve Ankara ile ortakların karşılıklı ilişkilerine eklemlenebileceği durumlarda geçerlidir. Belçika ve Fransa gibi bazı AB üyeleri açısından ise AST, Türkiye ile ilişkilerini normalleştirmek ve kendileri ile Ankara arasında komşu bölgelerde süregelen rekabetin düzeyini kontrol altında tutmak için bir vasıta olabilecektir. Zaten bu tür çok taraflı çerçeveler de Ankara’nın diplomasi perspektifiyle uyumludur.

Yukarı Git

Özgür Ünal Eriş
29 Mayıs Üniversitesi

Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un Mayıs 2022’de ortaya attığı AST fikri, François Mitterrand’ın 1989’da yani Soğuk Savaş’ın son günlerinde yaptığı bir öneriyle dikkat çekici benzerlikler göstermektedir. O dönemde Mitterrand, Soğuk Savaş’ın ortaya çıkardığı sınamalarla başa çıkmak için Avrupa’yı birleştirecek bir Avrupa Konfederasyonu kurulması teklifinde bulunmuş ancak bu projeyi hayata geçirememiştir. Bir başka Fransız devlet başkanı tarafından Rusya-Ukrayna savaşının ortasında gündeme getirilen Avrupa’yı bir araya getirme fikrinin başarılı olup olmayacağı henüz bilinmemektedir.

Önerisine yönelik eleştirileri bertaraf etmek için Macron, AST’nin genişlemeye bir alternatif teşkil etmeyeceğini; bunun yerine Avrupa Kıtası’nın ister merkezindeki isterse çevresindeki tüm devletleri bir araya getirerek güvenlik, savunma, enerji ve göç gibi müşterek meselelerin tartışılmasına ve bu alanlarda iş birliğine hizmet edeceğini söylemiştir. Tüm devletlerle iş birliği yapmak AB üyelerinin güvenliğini güvence altına almak için gereklidir. Uzun ve yavaş bir süreç olan genişleme de güvenliğin sağlanmasına hizmet etmektedir.

AB’nin kapıları üyelik hedefi olan Kuzey Makedonya, Arnavutluk, Türkiye ve hatta Ukrayna ve Gürcistan gibi devletlere açık kaldığı sürece bu platformun Avrupa Kıtası’nda güvenliği sağlama potansiyeli bulunmaktadır. Genişleme sonrasında reforme edilmemiş bir AB’nin veto hakkı olan çok parçalı bir yürütme organına dönüşeceği ve bu belirsizlik döneminde güvenliği sağlayamayacağı aşikardır. AST de bu sorunun çözümü için geliştirilmiş kapsamlı bir çaba olarak görülmektedir. Ancak bu yapının iddialı hedeflerle bezenmiş daha net bir misyon ortaya koyması, başarılı ve potansiyelli olarak addedilmesi için uzun vadeli bir takvim oluşturması gerekmektedir. 6 Ekim’de gerçekleşen Prag Zirvesi’nin bu sonuçları doğurma ihtimali vardır.

Rusya-Ukrayna savaşını çevreleyen jeopolitik iklimde Türkiye’nin stratejik konumu ve AB açısından bir müttefik olarak değeri çok daha açık ve önemli hale gelmiştir. Bu nedenle Türkiye’nin AST girişiminin önemli üyelerinden biri olması şaşırtıcı değildir. Yine de Ankara’nın 2005’ten bu yana tam üyelik müzakerelerinde bulunduğu unutulmamalıdır. Bu kapsamda çok sayıda engelleme ve hayal kırıklığı yaşanmasına rağmen Türkiye’nin tam üyeliğine yönelik kuşkuların sorumluluğunu tarafların birbirine yüklemesi için doğru bir zaman değildir. AB ve Türkiye bu platformu kullanarak birbirini anlamalı ve birbirinin güvenliğini ilgilendiren konularda daha yakın iş birliğine açık olduklarını göstermelidir. Bu yeni platformun Türkiye’nin gelecekte AB üyesi olacak bir devlet olarak konumunu pekiştirmesi açısından faydalı ve üretken bir yol olmasını; ayrıca karşılıklı anlayışı ve ortak değerler konusunda iş birliğini artırmasını ümit ediyorum.

Yukarı Git

Ferhat Pirinççi

SETA

İlk soruya cevaben AST’nin kuruluş amacının diğerlerinden daha kapsamlı bir alternatif platform oluşturmak olduğunu düşünüyorum. AST’nin zamanlamasına ve bağlamına baktığımızda bazı mesajlar alıyoruz. Örneğin Rus saldırganlığı veya Rusya’nın Ukrayna’yı işgali gibi aciliyet arz eden bir durum var ve tüm tarafların birlikte hareket etmesi veya en azından eş güdüm içinde hareket ederek Ukrayna’da süregelen krizin ortaya çıkardığı zorlukları dengelemesi yahut aşması gerekiyor.

İkinci soruyu –yani bu projenin gerçekçi olup olmadığını– kısaca yanıtlamam gerekirse, bunun pek gerçekçi olmadığını söyleyebilirim. Zira bu girişimin gerçekçi olup olmadığı veya sonuç üretip üretmeyeceği bazı faktörlere bağlıdır. Öncelikle temel sorun kimin bu sürece liderlik edeceğidir. Yani Fransa gibi belirli bir ülke bu süreci domine edecek mi, etmeyecek mi? Ancak burada asıl mesele bu ülkenin kendi gündemini bu mekanizmaya dayatıp dayatmayacağıdır. Kanaatimce ikinci husus katılımcıların iradesidir. Yani katılımcılar kendilerini davet edenlerle veya koordinatörlerle aynı görüşte midir yoksa birilerinin peşine takılarak mı buraya iştirak ettiler? Bu tür ittifak veya mekanizmalarda tarafların müşterek bir tehdit algısı veya ortak çıkarlar gibi ortak zemine sahip olması gerekir. Bir açıdan ortak çıkarları olduğu doğru olsa da asıl mesele maliyetler olacaktır. Bir başka deyişle bir adımı atmak diğerlerine göre daha maliyetli olabilir ve bu da AST’nin etkisine doğrudan tesir edebilir. Yani AST gibi mekanizmaları ortaya çıkarmak kolaydır ancak benim bu yapının etkili olacağına dair ciddi şüphelerim var.

Üçüncü soruyu şöyle yanıtlayabilirim: AST’nin kuruluşu örneğin Türkiye-AB ilişkilerine nasıl etki edecektir? Esasen ben AST’nin –en azından Türkiye’nin nazarında– Birlik üyeliğinin yedeği veya alternatifi olarak görüleceğini düşünmüyorum. Ayrıca AB üye devletlerinin çoğu açısından da durumun aynı olduğu kanaatindeyim. Evet bunun bir alternatif teşkil ettiği veya üyelik ve genişleme süreçlerini uzatmaya yönelik bir girişim olduğu gibi bazı eleştiri ve itirazlarda bulunulmuştur. Ancak öncü aktörün –ki bu ekseriyetle Fransa’dır– bu durumu nasıl değerlendireceğini göreceğiz. Yine de her halükarda Türkiye-AB ilişkilerinde yavaş ve neredeyse donmuş bir üyelik süreci devam ediyor ve son gelişmelerin bu ilişkileri doğrudan etkileyeceği görüşünde değilim.

Yukarı Git

Talha Köse
SETA

Mayıs 2022’de Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron tarafından önerilen AST projesinin ilk somut adımı 6 Ekim’de Prag’daki toplantıyla atıldı. Fransa’nın yoğun diplomatik çabaları ile işlerlik kazanan yeni mekanizma Avrupa’nın dünya siyasetindeki ağırlığını artırmayı hedeflemekte. Cumhurbaşkanı Macron açısından ise bu “Macron’un Avrupa siyaseti ve dünya diplomasisindeki etkisini artırmaya yönelik bir girişim” niteliği taşıyor. Bu yönü ile son yıllarda dünya diplomasisinde etkisi azalmakta olan Paris ve bu konuda eleştirilere maruz kalan Macron açısından AST’nin ayrı bir anlam ve önemi bulunmakta. Macron’un bu ve benzeri girişimlerinin Angela Merkel’in aktif siyaseti bırakmasının ardından Avrupa’da boşluğu daha fazla hissedilen lider açığını doldurmaya yönelik hamleler olduğu söylenebilir.

Prag’da yapılan AST zirvesi Rusya’nın Ukrayna’yı işgali sonrasında ayrı bir önem kazanmıştır. Avrupa’nın Rusya’ya karşı daha güçlü bir dayanışma sergilemesi açısından bu toplantı büyük önem arz etmektedir. Ukrayna, Gürcistan ve Moldova gibi kendilerini Rus tehdidi altında hisseden ülkelerin yanı sıra Azerbaycan, Ermenistan, Sırbistan, Karadağ, Bosna Hersek ve Kosova gibi Rusya ile özel ilişkileri olan ülkeler de toplantıya davet edildiler. Zamanlama açısından böylesi hassas bir döneme denk gelmiş olmasına rağmen AST fikrinin çıkış noktası Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinden öncesine uzanmaktadır. Koronavirüs (Covid-19) salgınından oldukça olumsuz etkilenen Avrupa’da özellikle güvenlik, enerji, iklim ve ekonomi gibi konularda daha kapsamlı bir dayanışma ve iş birliği çerçevesi oluşturma yaklaşımı söz konusudur. Bir kısmı AB aday ülkesinin bu topluluğa dahil olması önemli ancak bu ülkelerde AST ile üyelik yerine geçebilecek alternatif bir topluluk mu oluşturulmaya çalışılıyor kaygısı vardır. İngiltere, İsviçre ve Norveç gibi Avrupa’nın önemli ve güçlü ekonomik yapıya sahip ülkelerinin de bu topluluğa dahil olmaları özellikle ekonomi, enerji ve güvenlik gibi konularda AB’nin elini güçlendirecektir.

AB en başından beri ekonomik açıdan oldukça güçlü, kurumsal kapasitesi üst düzeyde olan, araştırma, yatırım altyapısı ve insan sermayesi ile öne çıkan bir süper güç gibi. Ancak bu “ekonomik süper güç” askeri ve diplomatik konularda oldukça zayıf bir profil sergilemekteydi. Diplomasi alanında Brexit öncesi İngiltere, Fransa ve Almanya gibi etkili ülkeler olmasına rağmen bu ülkeler kendi dış politikalarını ulusal çıkarları doğrultusunda şekillendirmekteydi. Ortaya çıkan yeni sorunlar Avrupa’nın askeri ve güvenlik açısından güçsüzlüğü, enerji alanındaki açıkları ve ekonomi konusunda ortaya çıkan yeni kırılganlıkları gidermek için daha kapsamlı bir vizyonu ve iş birliğini gerektirmekteydi. AST yapısı böylesi bir bütünleşmeyi vadetmemekte. Bunun da ötesinde AB üyesi olmayan ve AST’ye dahil edilen ülkelerin AB çıkarları açısından güçlü bir duruş sergilemeleri de oldukça zayıf bir ihtimal. Bu ülkelerin alternatif jeopolitik yönelimlerinin önüne geçilmesi isteniyorsa AB’nin, AST üyeliğinden daha güçlü bir öneri ile gelmesi gerekmektedir.

Prag’da ekranlara yansıyan kare ve verilen birliktelik görüntüsü Macron açısından diplomatik bir zafer gibi algılanabilir ancak bu görüntünün daha derin bir anlam kazanması kısa vadede mümkün değildir. Bununla birlikte ortaya koyulan yeni yapının “Üyelik sürecindeki ülkeler açısından bir alternatif mi?” sorusuyla karşılaşması AST’ye yönelik şüpheleri derinleştirmektedir. AB’yi bir arada tutan şey değerler ve kurumların yanı sıra Avrupa bütçesinden dağıtılan kaynaklar ve şartlı fonlardır. AST’nin de anlam kazanabilmesi için bu topluluğa mensup olmayı cazip kılabilecek belli maddi kazanımlar da sunması gerekmektedir.

AST fikri Avrupa’nın başta diplomasi, savunma, güvenlik ve enerji alanlarındaki etkisini artırmayı hedeflemektedir. Ancak Prag’da Fransa öncülüğünde yapılan toplantı Avrupa açısından önemli bir girişim olmakla birlikte birçok soru işareti ve şüpheyi de barındırmaktadır.

Yukarı Git

Yukarı Git