Oryantalizmden İslamofobyaya: Doğu/İslam Karşıtlığının Sürekliliği

Oryantalizm, Şark ile uğraşan, onu tanımlayan ve ona ilişkin görüşleri meşrulaştıran, onu belirleyen ve ona hâkim olan bir Batı paradigması olarak incelenebilir. Bu paradigma, gündelik hayat söyleminden edebi ve bilimsel bir söyleme evrilmesi sürecinde temel bir ontolojik ön-kabulden hareketle hayatiyet bulmuştur. Bu ön-kabul nesnesi ise, üzerinde hemen her alanda bilgi üretilen ve speküle edilen Doğu’nun kendisidir. Fakat speküle nesnesi olan Doğu, salt bir coğrafyaya ve sosyolojiye karşılık gelmekten ziyade kolektif muhayyilede üretilen imgelerin etkisinde biçimlenen muhayyel bir kategori olmuştur. Oryantalist söylem tarafından inşa edilen bu muhayyel Doğu kurgusu, Edward Said’in deşifre ettiği biçimiyle belirli bir iktidar örgüsünün hizmetinde işlevselleştirilmiştir. Yani Oryantalist literatür Doğu’yu Rana Kabbani’nin ifadesiyle, geriliğin ve noksanlıkların diyarı olarak resmetmekte ve bu noksanlıkların tamamlayıcısı olarak Batı’ya bir tür kurtarıcılık atfetmekte ve nihai kertede onu yardıma çağırmaktadır. Dolayısıyla Oryantalist söylem, Doğu’yu sadece zihinsel olarak kuran ve onu tanımlayan bir çerçevenin dışında, daha derin bazı yapısal/kültürel bağlantıların ve mikro-makro iktidar ve hiyerarşik ilişkilerinin de tesis edildiği temel bir politikanın uzantısıdır.

Said’in, Foucault’dan mülhem bir metodoloji ile oryantalist paradigmaya karşı yönelttiği eleştiri, bilen özne olarak Batı’nın Doğu’ya karşı kültürel tahakkümünün ifşa edilmesi olarak okunmalıdır. Foucault, cehaletin ve hurafenin körleştiriciliğinden arınmış, doğru kavramlarla ve yöntemlerle teçhizatlanmış insanoğlunun, gerçekliği gerçekte olduğu gibi kavrayacağı ve objektif olarak dünyanın doğru bilgisini üretebileceği Aydınlanma varsayımını reddetmiştir. Bunun yerine Foucault, bizim hakikat şeklinde algıladığımız şeylerin, aslında daima gerçekliği tasvir veya temsil eden belli bir biçimin ve söylemin ürünü olduğunu iddia etmiştir. Dolayısıyla bizim hakikat olarak gördüğümüz şey hakikatin yerine geçen söylemin bizzat kendisidir. Bu nedenle, Doğu denilen muhayyel kategori, Doğu’nun hakikatini yadsıyan söylemsel bir üretim olarak karşımıza çıkmaktadır. Zachary Lockman’a göre: bir söylem, gerçekliğin bize nasıl gözüktüğünü, ne gördüğümüzü (veya görmediğimizi) ve onun nasıl gördüğümüzü belirleyen bir süzgeç işlevi gören, belli bazı şeyleri ön plana alan ve diğer şeyleri görünmez kılan, algıladığımız şeylerin bizim için ne anlama geldiğini belirleyen “bilinçsizce taktığımız bir gözlüğe” benzetilebilir. Said’in ifade ettiği gibi oryantalizmi bir söylem olarak algılayıp onu çözümlemedikçe amacımıza ulaşmış sayılmayız.

İMGESEL YANILGI

Oryantalist birikimin eleştirisini yapan Said’in temel argümanı da Batı’nın Doğu’ya tek, özsel, değişmez bir kimlik empoze ettiği ve bu kültürel nitelemenin yanlış olduğunu göstermektir. Tarihsel bir sürekliliğe sahip olan Batı zihnindeki söz konusu imgesel yanılgı, politikadan medyaya, azınlık siyasetinden insan hak ve özgürlüklerinin de içinde yer aldığı oldukça geniş bir alanda etkisini hissettirmektedir. Son dönemde Batı, sosyo-politik yaşamının önemli bir meselesi olarak görülen İslamofobya, benzer bir imgesel yanılgının modern bir formunu oluşturmaktadır.

İslam karşıtlığının modern bir kavramsallaştırması olarak okunabilecek İslamofobya kavramı, 11 Eylül sonrasında Müslüman göçmenlerin yoğun olarak yaşadığı kamusal alanlarda görülen modern ve seküler bir söylem olarak kabul edilse de kökü Avrupa tarihinde yüzyıllar öncesine dayanan bir olgudur. Haçlılardan Ortaçağ’a, Osmanlı imparatorluğundan Avrupa kolonyalizmine ve oradan da 2000’lerin İslamofobik eylemlerine uzanan bir hatta yaşanan her olay söz konusu tarihsel imgelerin pratikteki yansımalarıdır. Bu yansımaların modern bir epistemolojiye dönüşmesi ve İslamofobyanın akademisyenler ve politikacılar tarafından destek görmesi, Batı/Doğu-İslam dikotomisinin pekiştirilmesine neden olmaktadır.

Özellikle 11 Eylül olaylarından sonra başta İngiltere ve Amerika olmak üzere çeşitli Avrupa ülkelerinde İslam’a ve Müslümanlara yönelik şiddet kullanımı, ayrımcı ve dışlayıcı uygulamalar gündeme gelmiştir. John Esposito’nun yerinde tespitiyle, İslam adına yapıldığı iddia edilen terör eylemleri, Müslümanların potansiyel birer terörist olarak algılanmasına neden olmuş; bu da her alanda başlatılacak bir dışlayıcılığın habercisi olmuştur. 11 Eylül’den sonra zirve yapan İslam karşıtı yayın ve propagandalar, Müslümanları Batı için bir tehdit olarak görmeye başlamış ve bu doğrultuda onlara ayrımcılık uygulanmıştır. Said’in oryantalizmin devamı niteliğinde sayılabilecek çalışması Covering İslam, Batı medyasının Müslümanlara yönelik nasıl bir algı ürettiğini ele almaktadır. Said’e göre medya bir ‘öteki’ olarak kabul ettiği Müslümanları, inandıkları din olan İslam’dan kaynaklanan bir şiddet sarmalı içerisinde değerlendirmektedir. Şiddet İslam’dan kaynaklanıyor, çünkü İslamiyet zaten budur ifadeleri medyanın İslam’a karşı takındığı özcü tavırları ortaya koymakta, İslam ve Doğu imgeselliğinin tarihsel sürekliliğini tescil etmektedir.

MEDYADA TEMSİL SORUNU

Günümüz dünyasında söylemin, etkin bir mecra olarak kendini konumlandırdığı medya organları, bu yanlış bilincin kamusallaşmasına aracılık etmektedir. Politik/kültürel kurguların söylemsel düzeyde etkisini artırma adına sistematik bir sürdürülebilirliği temin eden kitle iletişim araçları, modern dönemde demosu ikna etme adına önemli bir işlev üstlenmektedir. Son zamanlarda ciddi bir literatür oluşturan İslam ve Müslümanların medyatik temsili konusu, Batı ana akım medyasının Müslümanlara ilişkin söylem ve imajlarının olumsuz ve önyargılı olduğu yönündedir. 11 Eylül öncesi ve sonrasının medya dilini karşılaştıran çalışmalar, Müslümanların suçluluğu iddiasını vurgulayan İslami fanatizm, İslami köktencilik, İslami aşırıcılık gibi kelimelerin 11 Eylül’den sonra sıklıkla kullanıldığını gözlemlemiştir.

İDEAL- PRATİK ÇATIŞMASI

İslam karşıtlığının yaygınlaşması ve Müslümanlara ilişkin önyargıların somut bir biçimde her alanda görülmesi, İslam’la ilişkili olan her unsurun, kamusal alanda önemli problemlere maruz kalmasına neden olmaktadır. Bazı Avrupa ülkelerinde başörtülü olanların devlet kurumlarında hizmet veren statüsüyle çalışmaları, kültürel dokunun bozulduğu gerekçesiyle engellenmektedir. Diğer yandan Müslümanlara çeşitli sektörlerde iş verilmemesi ve kamusal görünürlüklerinin sınırlandırılması, entegrasyon politikalarını da zora sokmaktadır. İslam ve Müslüman karşıtlığının en güncel sonuçlarından biri de Suriyeli mülteciler konusunda karşımıza çıkmaktadır. Bazı Avrupa ülkelerindeki yetkililerin mülteci kabulünde Hristiyanları öncelemesi ve aşırı sağcı grupların Suriyeli mültecilerin cihad politikası güderek Avrupa’ya sığınmaya çalıştıkları iddiasını dile getirmeleri (Terrorism hijra) İslam karşıtlığının aktüel çıktıları olarak görülmelidir. Batı bir yandan çokkültürcülük politikaları ihdas etmekte diğer yandan da Müslümanları Avrupa’dan uzaklaştıracak siyasalar üretmektedir. Hans Koechler’in “çok kültürlülük ikilemi” olarak adlandırdığı bu durum, ideal ve pratik arasındaki çatışmayı da gözler önüne sermektedir.

İslam karşıtlığının tarihsel süreç içerisinde geldiği nokta politik saiklerin etkisiyle çeşitlenmiş ve siyaset yapma biçimlerinde de etkili olmuştur. Batı ile ittifak içerisinde bir siyasi misyona sahip olmayan ülkeler de İslamofobik politikalara maruz kalmışlardır. Mısır’da İhvan tecrübesinin siyaset yapma imkânından yoksun bırakılması, Türkiye’deki siyasi iktidarın zaman zaman Batılı çıkarların hilafına politikalar üretmekle suçlanması (eksen kayması) yoğun tartışmalara neden olmuştur. İslam’ın liberal demokrasiyle özü gereği uyumlu olmadığı tezinden hareketle, Türkiye ve Mısır gibi ülkelerdeki tecrübelerin özcü bir biçimde mahkûm edilmesi, İslam ve Müslümanlara ilişkin tarihsel süreç içerisinde oluşmuş önyargı ve karşıtlıklarla ilişkili bir durum olarak değerlendirilmelidir.

Batı’nın kendi kimliğini Hegelyen bir perspektifle öteki üzerinden kurması, sadece Batı’ya özgü bir politika olarak kalmamış, Batı-dışı toplumların da modernleşme sürecinde karşılaştıkları bir proje olmuştur. Seküler elitlerin, Müslüman dünyada kolonizasyon sonrası süreçte uyguladıkları geleneksizleştirme ve İslamsızlaştırma politikaları, bu toplumlarda yerli bir ötekinin yaratılmasında, İbrahim Kalın’ın ifadesiyle yerli İslamofobya’ların üretilmesinde doğrudan bir etken olmuştur. Başka bir yazının konusu olacak yerli İslamofobya meselesi, Ortadoğu coğrafyasının sosyo-politik konjonktürü göz önünde bulundurulduğunda, önemli bir sorunsal olarak karşımızda durmaya devam edecektir.

[Star Açık Görüş, 1 Mayıs 2016]